พาไปรู้จักกับ “สวยัมภูลึงค์” หรือศิวลึงค์ธรรมชาติ ไฮไลต์สำคัญแห่งปราสาท “ปราสาทตาเมือนธม” สมบัติล้ำค่าของชาติไทย ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของ “กลุ่มปราสาทตาเมือน” ที่กรมศิลป์ขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานมาตั้งแต่ ปี พ.ศ. 2478 รวมถึงได้ทำการบูรณะกลุ่มปราสาทตาเมือนจนสวยงาม จนกลายเป็นหนึ่งในสถานที่ท่องเที่ยวขึ้นชื่อของจังหวัดสุรินทร์มาจนทุกวันนี้
“กลุ่มปราสาทตาเมือน” ตั้งอยู่ที่ บ้านหนองคันนา ต.ตาเมียง อ.พนมดงรัก จ.สุรินทร์ ซึ่งเป็นโบราณสถานศิลปะขอมโบราณที่ตั้งในประเทศไทยริมชายแดนไทย-กัมพูชา โดยเชื่อว่าในอดีตที่นี่เคยเป็นชุมชนโบราณเพราะเป็นเส้นทางผ่านช่องเขาสำคัญระหว่างเมืองพระนครไปยังพิมายปุระ
เรียกได้ว่ากลุ่มปราสาทตาเมือนนี้มีความสมบูรณ์ในด้านของการอำนวยประโยชน์ให้แก่ผู้คนที่ใช้เส้นทางผ่านช่องเขา แสดงให้เห็นว่าบริเวณนี้ในอดีตคงจะมีชุมชนขนาดใหญ่ตั้งอยู่ หรือเป็นทางผ่านที่สำคัญในภูมิภาคแห่งนี้ในราวพุทธศตวรรษที่ 18
กลุ่มปราสาทตาเมือน แม้จะเคยสร้างขึ้นในสมัยอาณาจักรขอมโบราณที่เคยเรืองอำนาจอยู่ในดินแดนแถบนี้ แต่ว่าปัจจุบันไม่มีอาณาจักรขอมโบราณแล้ว มีแต่ประเทศไทยกับกัมพูชา ซึ่งกลุ่มปราสาทตาเมือนนั้นอยู่ในเขตแดนของประเทศไทยมาช้านาน
หนึ่งในหลักฐานสำคัญที่ยืนยันว่ากลุ่มปราสาทตาเมือนเป็นของประเทศไทย คือ กรมศิลปากรมีพระราชบัญญัติโบราณสถาน โบราณวัตถุ ศิลปวัตถุและพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พ.ศ.2504 แก้ไข พ.ศ.2535 ให้อำนาจอธิบดีกรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถาน กรณีปราสาทตาเมือนธม ได้ประกาศขึ้นทะเบียนแล้ว ตั้งแต่วันที่ 8 มี.ค. 2478 ในสมัยของหลวงวิจิตรวาทการ เป็นอธิบดีกรมศิลปากร
นอกจากนี้ปัจจุบันกรมศิลปากรยังได้ทำการบูรณะกลุ่มปราสาทตาเมือนจนสวยงาม กลายเป็นหนึ่งในสถานที่ท่องเที่ยวขึ้นชื่อของจังหวัดสุรินทร์ ซึ่งมีนักท่องเที่ยว นักเรียน นักศึกษา และประชาชน เดินทางเข้ามาเที่ยวชม-ทัศนศึกษา กลุ่มปราสาทตาเมือน กันอย่างต่อเนื่อง ขณะที่โบราณวัตถุส่วนหนึ่งของกลุ่มปราสาทตาเมือนได้ถูกนำไปแสดงในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สุรินทร์ อีกด้วย
กลุ่มปราสาทตาเมือน ประกอบไปด้วยปราสาท 3 หลังที่ตั้งอยู่ใกล้เคียงกัน คือ ปราสาทตาเมือนหรือปราสาทบายกรีม ปราสาทตาเมือนโต๊ด และปราสาทตาเมือนธม ซึ่งปราสาททั้ง 3 สร้างด้วยประโยชน์ใช้สอยแตกต่างกันดังนี้
ปราสาทตาเมือน หรือปราสาทบายกรีม เป็นปราสาทหลังเล็กที่สุดในกลุ่ม ตัวปราสาทก่อด้วยศิลาแลง มีลักษณะเป็นห้องยาว เชื่อว่าเป็นธรรมศาลาหรือที่พักสำหรับคนเดินทาง
ปราสาทตาเมือนโต๊ด เป็นปราสาทขนาดเล็กที่เชื่อว่าเป็นอโรคยาศาล หรือสถานที่รักษาพยาบาลของชุมชน สร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นอโรคยาศาล 1 ใน 102 แห่งที่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 โปรดให้สร้างขึ้นเพื่อช่วยอาณาประชาราษฎร์ ตัวปราสาทก่อด้วยศิลาแลง มีกำแพงล้อมรอบ และมีสระน้ำขนาดเล็กอยู่บริเวณใกล้ ๆ อีกหนึ่งสระ
ปราสาทตาเมือนธม เป็นปราสาทที่ใหญ่ที่สุดในกลุ่ม ตั้งอยู่ในประเทศไทยติดชายแดนไทย-กัมพูชา สร้างขึ้นเพื่อเป็นศาสนสถานในศาสนาฮินดูลัทธิไศวนิกายซึ่งนับถือพระศิวะเป็นเทพสูงสุด เป็นโบราณสถานสมัยบาปวน อายุราวพุทธศตวรรษที่ 17
ปราสาทตาเมือนธม ประกอบด้วยอาคารหลายหลังนำโดยปราสาทประธาน ภายในมี “สวยัมภูลึงค์” หรือ ศิวลึงค์ที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติเคลื่อนย้ายไม่ได้ เป็นรูปเคารพสูงสุดของศาสนาพราหมณ์ลัทธิไศวนิกาย คนโบราณเชื่อว่ามีความศักดิ์สิทธิ์เหมือนองค์มหาเทพปรากฏที่ต้องบูชาและดูแลรักษา ซึ่งพบเจอเพียงไม่กี่แห่งในโลก
สำหรับสวยัมภูลึงค์ ที่ปราสาทประธานของปราสาทตาเมือนธม มีท่อโสมสูตรหรือท่อน้ำมนต์จากการสักการะศิวลึงค์ ต่อจากปราสาทประธานไปยังระเบียงคด นอกจากนั้นยังมีบรรณาลัยหรือหอเก็บคัมภีร์ 2 หลัง มีปราสาทวิหารอีก 2 องค์สร้างด้วยหินทราย ซึ่งปราสาทหลังหนึ่งพบว่ามีการจารึกภาษาขอมบนหินข้างเสาประตู มีระเบียงคด และสระน้ำกรุด้วยศิลาแลงอยู่ภายนอกอาคารอีกด้วย
และนี่ก็คืออีกหนึ่งความสำคัญที่เป็นอันซีนของปราสาทตาเมือนธมสมบัติล้ำค่าของชาติไทย ที่คนไทยเราต้องช่วยกันปกปักรักษา ไม่ให้ใครหน้าไหนใช้เล่ห์เหลี่ยมยึดเอาไปครองเพื่อประโยชน์ส่วนตัวของคนบางกลุ่ม
