"สึตามินะ-เรียวหริ" อาหารชูกำลังในฤดูร้อนแบบญี่ปุ่น

คอลัมน์ “เรื่องเล่าสะใภ้ญี่ปุ่น” โดย “ซาระซัง”

สวัสดีค่ะเพื่อนผู้อ่านทุกท่าน อาจเคยมีคนสังเกตเห็นคำว่า “สึตามินะ” (スタミナ stamina) ปรากฏอยู่ในเมนูร้านอาหารของญี่ปุ่นกันอยู่บ้าง คนญี่ปุ่นดูเหมือนจะเชื่อกันว่า “สึตามินะ-เรียวหริ” (スタミナ料理) หรืออาหารสึตามินะกินแล้วจะมีเรี่ยวมีแรง ทำให้หายเหนื่อยล้าจากอากาศร้อนได้ วันนี้เรามาคุยกันค่ะว่าอาหารแบบไหนบ้างที่จัดอยู่ในข่ายนี้ มันช่วยได้จริงมากน้อยแค่ไหน มีวิธีอื่นใดอีกที่มีประโยชน์ และอะไรบ้างที่ไม่ควรทำตอนอากาศร้อน

อะไรคือ “อาหารสึตามินะ”?

คำว่า “สึตามินะ” มาจาก “stamina” ซึ่งหมายถึง ความทรหดอดทน (ทางกายหรือทางใจก็ได้) หรือกระทั่งความมานะอุตสาหะ อดทนบากบั่น แต่ดูเหมือนคนจะใช้กันมากในความหมายว่าเป็นความแข็งแรงทางกาย ทำให้ไม่เจ็บป่วย ทำงานหนักได้ มีแรงออกกำลังกาย อะไรทำนองนี้

อาหารสึตามินะในความหมายของคนญี่ปุ่นก็คือ อาหารที่กินแล้วมีกำลังวังชา ช่วยให้ฟื้นตัวจากความเหนื่อยล้าโดยเฉพาะในฤดูร้อน และเพิ่มความอยากอาหาร มักเน้นไปที่อาหารซึ่งอุดมด้วยวิตามินบี 1 เช่น เนื้อสัตว์ (โดยเฉพาะเนื้อหมู) เครื่องในสัตว์ ปลาไหล และสารอัลลิซินที่ช่วยให้ดูดซึมวิตามินบี 1 ได้ดีขึ้น เช่น กระเทียม กุยช่าย หัวหอม ต้นหอม เป็นต้น


เมนูอาหารสึตามินะที่คนนึกออกเป็นอันดับต้นๆ ได้แก่ หมูหรือตับผัดกุยช่าย เนื้อย่าง เครื่องในย่าง สึตามินะด้ง (หมูผัดซอสกระเทียมและโชยุราดข้าว ใส่ไข่แดงดิบตรงกลาง) สึตามินะราเม็ง (บะหมี่ราดหน้าใส่ตับ กะหล่ำปลี ฟักทอง แครอท กุยช่าย) เป็นต้น และด้วยความที่คนมักนึกถึงเนื้อหมูกันเยอะ อาหารอะไรที่มีเนื้อหมูเป็นหลักก็ถูกมองว่าเพิ่มสึตามินะได้หมด เช่น ข้าวหมูทอด หม้อไฟหมูกิมจิ ชาบุชาบุ

พอดูเมนูแต่ละอย่างแล้วชวนให้รู้สึกราวกับว่าอาหารสึตามินะคือ อาหารมื้อหนัก ปริมาณมาก และพลังงานสูงเลยนะคะ ที่ผ่านมาตอนฉันอยู่ญี่ปุ่นไม่เคยสั่งอาหารที่มีคำว่า “สึตามินะ” อยู่เลย มีความรู้สึกเหมือนว่ามันน่าจะเป็นเมนูสำหรับผู้ชายมากกว่า เพราะดูให้พลังงานมากและมีปริมาณมาก เลยแอบเขินว่าเป็นผู้หญิงแล้วสั่งเมนูแบบนี้จะโดนมองหน้าแปลกๆ ไหมนะ

อาหารสึตามินะกับความเหนื่อยอ่อนในฤดูร้อน

ในภาษาญี่ปุ่นมีคำว่า “หนัต-ซึ-บา-เถะ” (夏バテ) หรือ summer fatigue ซึ่งหมายถึง อาการที่ร่างกายไม่สามารถทนต่ออุณหภูมิสูงและความร้อนชื้นได้ เพราะการขาดน้ำ ขาดสารอาหาร และการเสียสมดุลของระบบประสาทอัตโนมัติที่ควบคุมการทำงานของร่างกาย


เวลาเกิดอาการดังกล่าว ร่างกายก็จะอ่อนเพลีย ไม่มีแรง เบื่ออาหาร ปวดหัว ปวดท้อง หงุดหงิดง่าย ความดันต่ำ ดูเผินๆ คล้ายกับอาการขาดวิตามินบี 1 ไม่ทราบเป็นเพราะอย่างนี้หรือเปล่าคนญี่ปุ่นจำนวนมากเลยมองว่าเวลามีอาการแบบนี้ในฤดูร้อน ก็ให้กินอาหารสึตามินะ ซึ่งมีวิตามินบี 1 เยอะไว้จะได้แข็งแรง

ทว่าคุณหมอคาจิโมโตะ โอซามิ ผู้อำนวยการคลินิกด้านความเหนื่อยสะสมและการนอนหลับแย้งว่า ยังไม่มีการศึกษามากพอในเรื่องความสัมพันธ์ของวิตามินบี 1 กับอาการเหนื่อยอ่อนในฤดูร้อน หรือว่าต้องรับประทานวิตามินบี 1 เท่าใดจึงจะมีผลแก้อาการนี้ได้ ดังนั้น อาหารสึตามินะจึงไม่ได้มีหลักฐานทางวิทยาศาสตร์ใดๆ รับรองว่าช่วยแก้อาการดังกล่าวได้จริง

คุณหมอยังเสริมด้วยว่า อาหารสึตามินะหลายอย่างมีไขมันสูงและปริมาณเยอะ ทำให้ร่างกายต้องรับภาระในการย่อยและดูดซึมมากขึ้น ระบบประสาทอัตโนมัติของสมองต้องทำงานหนักขึ้น โดยปกติแล้วเวลาระบบประสาทอัตโนมัติทำงานหนักไป สมองจะส่งสัญญาณบอกให้ร่างกายรับรู้ถึงความเหนื่อย เพื่อไม่ให้เพิ่มภาระแก่มันไปกว่านี้ จึงกล่าวได้ว่าการรับประทานอาหารสึตามินะเป็นต้นเหตุของความเหนื่อยอ่อนด้วยซ้ำ


นักโภชนาการญี่ปุ่นท่านหนึ่งบอกว่า ยุคนี้คนญี่ปุ่นที่ขาดวิตามินบี 1 น่าจะมีน้อยมาก เพราะไม่ใช่ยุคอาหารขาดแคลน แต่มีอาหารหลากหลายให้รับประทาน และหากคนไหนไม่ได้ขาดวิตามินบี 1 อยู่แล้ว การรับประทานอาหารที่มีวิตามินบี 1 สูงก็ไม่น่าจะช่วยให้หายจากความเหนื่อยอ่อนในช่วงอากาศร้อนได้

อย่างไรก็ตาม คนบางกลุ่มอาจเสี่ยงต่อการขาดวิตามินบี 1 ได้ง่ายเหมือนกันค่ะ เช่น ถ้าดื่มเหล้า สูบบุหรี่ หรือรับประทานยาลดกรดประจำ เน้นรับประทานข้าวขาวบวกกับไม่ค่อยรับประทานเนื้อสัตว์ ขาดสารอาหารเรื้อรัง เครียด ผ่าตัด ติดเชื้อ ไทรอยด์เป็นพิษ ขาดโฟเลท ใช้ยาขับปัสสาวะ ล้างไต หรือในหมู่คนที่ต้องการวิตามินบี 1 มากเฉพาะช่วง เช่น คนทำงานหนัก เด็กกำลังโต หญิงมีครรภ์และให้นมบุตร ต่างก็มีสิทธิขาดวิตามินบี 1 ได้ทั้งสิ้น ถ้าอยู่ในกลุ่มนี้การรับประทานอาหารมีวิตามินบี 1 ให้เพียงพอและลดการบริโภคบางอย่างอาจดีสำหรับบางคน ในขณะที่บางคนที่มีปัญหาสุขภาพควรปรึกษาแพทย์ก่อนนะคะ

วิธีแก้ความเหนื่อยอ่อนในฤดูร้อน

ฉันยังไม่เจอข้อมูลทางการแพทย์ที่ไหนเลยที่บอกว่าให้รับประทานอาหารวิตามินบี 1 สูง หรืออาหารสึตามินะจะช่วยแก้ความเหนื่อยอ่อนในฤดูร้อนได้ ส่วนใหญ่มีแต่บอกว่าให้เลี่ยงอาหารหนักๆ ย่อยยาก และให้รับประทานอาหารที่มีสารอาหารครบถ้วน ดื่มน้ำบ่อยๆ ออกกำลังกายสม่ำเสมอ และนอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ เรื่องนี้เราน่าจะได้ยินบ่อยและรู้กันอยู่แล้ว แต่คนที่ทำตามมีน้อย คนที่ไม่สบายเลยมีเยอะ ทั้งที่เราป้องกันอะไรหลายๆ อย่างได้ด้วยการดูแลตัวเอง


คุณหมอยามางุจิ คิโยชิ อาจารย์พิเศษภาควิชาเวชศาสตร์ผู้สูงอายุ โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยโตเกียว ยังเสริมด้วยว่า ควรหลีกเลี่ยงอุณหภูมิที่ต่างกันเกินไประหว่างในและนอกอาคาร และไม่ควรปล่อยให้โดนลมจากเครื่องปรับอากาศโดยตรง รวมทั้งไม่ควรดื่มเครื่องดื่มเย็นๆ ด้วยเช่นกัน เพราะทั้งหมดนี้จะทำให้ร่างกายรับภาระหนักเกินไป และยิ่งทรุดโทรมเข้าไปอีก

ถ้าเป็นเมืองไทยอาจจะยากพอสมควร เพราะเดินเข้าอาคารสำนักงานหรือห้างร้านใดก็มักเจอความเย็นจัดเสมอ ฉันได้ยินคนต่างชาติหลายคนบ่นว่าทำไมคนไทยถึงชอบเปิดเครื่องปรับอากาศจนหนาวจัด แล้วก็ต้องหาเสื้อกันหนาวมาใส่ ทำให้พอออกไปข้างนอกก็ร้อนอบอ้าวทนไม่ไหวอีก บางทีถ้าเราสามารถตั้งเครื่องปรับอากาศภายในอาคารไม่ให้หนาวจัด แต่พอสบายๆ น่าจะดีนะคะ ที่ญี่ปุ่นเองก็ไม่ค่อยเปิดเครื่องปรับอากาศให้หนาว มันอาจจะไม่ได้เย็นถึงใจก็จริง แต่มันช่วยคลายร้อนได้ และทำให้เวลาออกไปเจออากาศร้อนข้างนอกก็ไม่ได้ทรมานมากเกินไปด้วย

อาหารบางอย่างดูจะช่วยให้หายเหนื่อยอ่อนได้อยู่เหมือนกันค่ะ คราวหนึ่งฉันทำงานกับเพื่อนๆ อยู่ใต้เต็นท์กลางแจ้งในวันอากาศร้อน แต่ไม่รู้ตัวว่ากำลังเหนื่อยอ่อนขนาดไหน พอดีว่าฉันเดินไปทักคนรู้จักที่ขายผลไม้อยู่เต็นท์อื่น เจ้าของร้านผู้ใจดีเลยปอกมะม่วงสุกใส่กล่องมาให้เยอะแยะ ฉันเอาไปแบ่งเพื่อนๆ ที่เต็นท์รับประทาน และเพื่อนก็ฝากเอาขนมที่เรามีไปขอบคุณเขาด้วย จากตอนแรกที่พวกเราอ่อนแรงเหมือนผักเหี่ยวๆ ก็เริ่มฟื้นคืนชีพ มีแรงและรู้สึกสดชื่นขึ้น นอกจากนี้ เวลาที่ฉันเป็นไข้ก็เหมือนกัน หากได้รับประทานผลไม้สดที่มีวิตามินเยอะจะรู้สึกดีขึ้นมาก ฉันไม่รู้ว่าในทางการแพทย์ว่าอย่างไร แต่จากประสบการณ์แล้วรู้สึกว่าผลไม้สดช่วยได้มากทีเดียวเวลาร่างกายอ่อนเพลีย


มีคนต่างชาติในญี่ปุ่นบางคนบอกว่าเขาไม่ได้รับประทานอาหารสึตามินะเวลาหมดแรง แต่จะรับประทานบ๊วยดองซึ่งได้ผลเสมอ ฉันเองก็เคยมีประสบการณ์คล้ายกัน วันนั้นไปเดินป่ากับกลุ่มเพื่อน สามีทำข้าวปั้นไส้บ๊วยดองให้พกไปด้วย ตอนนั่งลงรับประทานได้ไม่นานรู้สึกมีกำลังวังชาขึ้นมา กลับไปเล่าให้สามีฟัง เขาบอกว่าเวลาเหนื่อยๆ บางทีเป็นเพราะร่างกายขาดเกลือแร่ บ๊วยก็เลยช่วยได้ สำหรับเมืองไทยเราหาบ๊วยแห้งไม่ยาก ถ้าไม่เหลือบ่ากว่าแรง ลองพกบ๊วยแห้งติดตัวไว้สักนิดไหมคะ เผื่อเวลาเหนื่อยๆ หมดแรงอาจช่วยได้

ดูแลตัวเองและคนในครอบครัวแล้ว อย่าลืมสัตว์เลี้ยงในบ้านหรือสัตว์อื่นที่พอช่วยได้ด้วยนะคะ อากาศร้อนๆ พวกสัตว์ต่างๆ ก็ต้องดื่มน้ำมากขึ้นไม่ต่างจากคนเลย แต่สัตว์เขาพูดไม่ได้เลยลำบากกว่าคนเยอะ ถ้าคอยเตรียมน้ำสะอาดไว้ให้จะช่วยพวกเขาได้มาก (อย่าลืมล้างภาชนะและเปลี่ยนน้ำทุกวันไม่ให้เป็นแหล่งเพาะพันธุ์ของยุง) อย่างฤดูร้อนที่อเมริกาจะมีร้านอาหารหลายแห่งที่เอาน้ำใส่ชามอาหารสุนัขตั้งไว้หน้าร้าน เผื่อใครพาสุนัขเดินผ่านมา สุนัขจะได้มีน้ำดื่ม ไม่ทรมานเกินไปกับอากาศร้อน


ไม่เพียงแต่เจ้าสี่ขาเท่านั้น สัตว์ปีกเองก็หิวน้ำเป็น สามีฉันเคยไปวิ่งเลียบแม่น้ำในฤดูร้อน แล้วกลับมาเล่าให้ฟังอย่างประหลาดใจว่าตอนดื่มน้ำจากก๊อกน้ำดื่มในสวนสาธารณะ ไม่รู้ทำไมมีห่านมากมายมาล้อมอยู่รอบตัวเขา (ปกติชอบมีห่านป่าเดินไปมาและมาออกไข่ใกล้เขตที่เราอยู่) ฉันบอกว่าพวกห่านคงหาน้ำจืดดื่มไม่ได้เลยหิวน้ำ เขาตอบงงๆ ว่าในแม่น้ำนั่นก็มีน้ำเยอะแยะออก ฉันบอกว่ามันเรียกว่าแม่น้ำก็จริงแต่แถวนั้นเป็นน้ำทะเล ดื่มได้ที่ไหน แล้วยุทีเล่นทีจริงบอกว่าคราวหน้าไปวิ่งก็หิ้วกาละมังเปล่าไปด้วย จะได้ไปรองน้ำวางไว้ให้ห่านดื่ม 

อย่าลืมนะคะ อากาศร้อนๆ อย่างนี้ให้รับประทานอาหารที่มีสารอาหารเยอะไว้ ดื่มน้ำมากๆ ออกกำลังกายให้แข็งแรง และนอนหลับพักผ่อนให้เพียงพอ เลี่ยงอาหารหนักท้องย่อยยาก น้ำเย็นจัด หรือเครื่องปรับอากาศเย็นจัด ขอให้สุขภาพแข็งแรง ผ่านช่วงเวลานี้ไปได้ด้วยดีค่ะ.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------
"ซาระซัง"  เธอเคยใช้ชีวิตอยู่ที่กรุงโตเกียวนานกว่า 5 ปี ปัจจุบันติดตามสามีไปทำงาน ณ สหรัฐอเมริกา ติดตามคอลัมน์ “เรื่องเล่าสะใภ้ญี่ปุ่น” ที่ MGR Online ทุกวันอาทิตย์.